Pčelarstvo u Srbiji kroz vekove

Da li ste znali da je reč med slovenskog porekla?

I dan danas se u različitim krajevima Srbije, mogu sresti narodni običaji koji uključuju korišćenje meda, a med srećemo i u mnogim izrekama, poput one poznate “upala mu sekira u med” kada želimo da kažemo da je nekoga zadesila velika sreća.

Simbolika pčela i košnica, prisutna je širom sveta, a pčelarstvo je duboko ukorenjeno u tradiciji naših predaka. Kako navodi sveštenik, Miloš Antonić, tome svedoče zapisi srednjevekovnih istoričara koji navode da je pčelarstvo bilo razvijeno još kod starih Slovena.

Med se nije koristio samo za ishranu, već je imao i posebnu ritualnu ulogu u mnogim obredima i religijskim verovanjima. Znalo se i za njegova lekovita svojstva.

Istražujemo pčelarstvo u Srbiji kroz vekove – od prvih pčelarskih praksi starih Slovena, do savremenog pčelarstva.

Medovina – piće starih Slovena

Stari Sloveni su se veoma rano počeli baviti pčelarstvom, jer su njihove nasobine zauzimale veoma povoljne geografske prostore. Naseljavali su prostrane, široke ravnice koje su bile ispresecane šumama i rekama, a klimatske prilike su odgovarale pčelama.

Med je imao posebno mesto u slovenskoj kulturi. On se nije koristio samo za jelo, već se od njega dobijalo omiljeno slovensko alkoholno piće – medovina (vino od meda).

Vizantijski filozof Prisk je još sredinom V veka zapisao da su ga Sloveni koje je zatekao na jednom od svojih mnogobrojnih putovanja poslužili posebnim napitkom – medovinom.

Već od VI veka, Sloveni počinju da prodiru na Balkansko poluostrvo i sa sobom donose svoje pčelarsko zanimanje po kom su bili poznati.

U narednim vekovima, usledio je razvoj pčelarstva, pa se osim meda i medovine počela razvijati i proizvodnja pčelinjeg voska, posebno nakon što su Sloveni primili hrišćanstvo.

U kakvoj su sprezi bili med, pčelarstvo i hrišćanstvo u srednjevekovnoj Srbiji?

Prelazak Slovena iz paganske u monoteističku hrišćansku religiju, a potom i Veliki raskol 1054. godine, koji je podelio do tada jedinstvenu hrišćansku zajednicu na dve struje – zapadnu i istočnu, uneo je velike transformacije u svakodnevni život naših predaka. Taj talas uticao je i na različite radne aktivnosti, pa i pčelarstvo.

Od XII veka, na prostoru srednjevekovne Srbije, prati se organizovaniji razvoj pčelarstva. U naučnom radu “O upotrebi meda i voska u srednjevekovnoj Srbiji – medicina, ishrana, religija”, dve domaće naučnice, bave se istraživanjem manastirskih povelja u kojima pronalaze mnoge zanimljivosti o pčelarstvu i pčelarima tog doba.

Manastirski zapisi (povelje), jedni su od veoma retkih pisanih tragova o istoriji Srbije u srednjem veku, s obzirom da su se i prve škole osnivale unutar verskih objekata.

Hrišćanska (pravoslavna) vera, unela je nove običaje vezane za paljenje sveća kako u domaćinstvima, tako i u crkvama i manastirima, te se potreba za proizvodnjom velikih količina pčelinjeg voska jako povećala.

Seljaci ili kako su se tada zvali “kmetovi” nisu bili slobodni, nisu imali svoju zemlju, već su zavisili od svog gospodara. Tadašnji gospodari tzv. “vlastela” zahtevali su od svojih podanika da proizvode med i pčelinji vosak.

Čak se izdvojila i posebna grupa kmetova koja je bila isključivo zadužena za gajenje pčela i njihovih proizvoda, a zvali su se “uljari”. Zanimljivo je da se tada za pčelara govorilo da je “uljar”, a pčelinjaci su se zvali “uljanice”.

Zato, ukoliko nekada budete čitali stare spise o pčelarstvu, nemojte se zbuniti ukoliko naiđete na ove neobične reči.

Broj uljara u srednjevekovnoj Srbiji brzo raste, kako je rastao broj verskih objekata, ali i broj vernika. Ujedno dolazi do razvoja trgovačkih veza za bližom i daljom okolinom, a pčelinji vosak postaje posebno tražen među dubrovačkim i mletačkim trgovcima.

Nisu samo uljari bili dužni da predaju med svojim vladarima, već i obični seljaci koji su se uz ratarstvo i stočarstvo bavili i pčelarstvom. Oni su takođe, svake godine morali da izdvoje deseti deo meda i drugih proizvoda, te da ih predaju vlasteli. Taj porez se zvao “pčelinji desetak”.

Seljaci su ujedno bili dužni da potreban med i pčelinji vosak predaju i manastirima, tj. sveštenim licima koja su svake godine prikupljala, posebno o velikim praznicima i krsnim slavama.

Prvi pčelinjaci na Hilandaru

Zanimljivo je da je prve pčelinjake, odnosno uljanike, kao i uljare poklonio Hilandaru, niko drugi do Sveti Simeon, veliki župan Stefan Nemanja, jedan od naših najznačajnijih vladara, rodonačelnik srpske vladarske dinastije Nemanjića i otac Svetoga Save.

Med kao lek u srednjevekovnoj Srbiji

Lekovita svojstva meda, bila su poznata još za vreme antičkih civilizacija. Srednjevekovna medicina balkanskih zemalja, počivala je upravo na antičkim temeljima, a med i njegovi produkti su bili vrlo zastupljeni zbog svog antiupalnog, antibakaterijskog, antivirusnog i drugog blagotvornog dejstva. Veliki broj sirupa i melema se tada pravio na bazi meda. To je dodatno podsticalo razvoj pčelarstva.

Kako je pad srpske srednjovekovne države zaustavio razvoj pčelarstva?

Oslabljena unutrašnjim razdorima, srednjovekovna Srbija nije uspela da se odupre najezdi Turaka, te krajem XIV I početkom XV veka, pada pod tursku vlast. Kao i sve druge delatnosti, propada i samo pčelarstvo. U brojnim sukobima, uništeni su i propali čak i najveći pčelinjaci koji su pripadali vlasteli i vladaocima. Brojni manastiri su zapaljeni i do temelja srušeni, a sa njima su uništena i manastirska imanja na kojima su se često nalazili pčelinjaci.

Osmanlije su nastavile da oduzimaju deo svih namirnica koje seljaci proizvedu, uključujući i med koji je bio jako vredan. Iz tog perioda sačuvan je veliki broj spisa, pa i onaj iz 1560. godine, koji svedoči o “spahijskom porezu” i “pčelinjem desetku” koje je davalo jedno selo nadomak manastira Žiča, a koji je iznosio 85 košnica godišnje.

Pčelarstvo u Srbiji tokom XIX veka

Početkom XIX veka, a posebno nakon Drugog srpskog ustanka, u našim krajevima dolazi do laganog buđenja privrede, pa se time nekadašnji sjaj domaćeg pčelarstva počeo obnavljati. U drugoj polovini XIX veka, osnovano je Srpsko poljoprivredno društvo (1869. godine), koje je započelo sa promocijom pčelarstva među stanovništvom. Srpsko poljoprivredno društvo je preko svojih podružnica ili u saradnji sa pčelarsko-voćarskim zadrugama, organizovalo takmičenje među pčelarima po većini okruga tadašnje Srbije, što je pozitivno uticalo na razvoj i unapređenje našeg, tada prilično zaostalog pčelarstva.

U novembru 1897. godine, osniva se Srpsko pčelarsko društvo koje je dalo snažnu podršku razvoju pčelarstva. Broj košnica rastao je iz godine u godinu, a sve više seljaka bilo je zainteresovano da se bavi pčelarstvom.

Vek preporoda pčelarstva u Srbiji završava se 1900. godine, kada je u oktobru mesecu pod pokroviteljstvom Njenog veličanstva Kraljice Drage, održan veliki kongres pčelara u Beogradu.  

Pčelarstvo u Srbiji tokom veka dva velika rata

Balkanski ratovi (1912-1913), kao i Prvi svetski rat (1914-1918), opustošili su Srbiju. Stanovništvo je desetkovano, poljoprivreda uništena, imanja razorena. Zapisi iz tog perioda svedoče o stradanju velikog broja pčelara koji su izginuli u ratu za odbranu otadžbine. Popis 1920. godine, pokazao je da je tokom Velikog rata uništeno preko 100 000 košnica. Srpsko pčelarsko društvo ponovo je počelo sa radom tek dve godine nakon okončanja rata.

Međuratni period omogućio je delimični oporavak pčelarstva, međutim ratne godine (1941-1945) donele su novu seriju stradanja i razaranja.

U bombardovanju Beograda 6.aprila 1941. godine (kada i zvanično počinje Drugi svetski rat u našoj zemlji), 880 aviona koji su bacilli 440 tona razornih bombi, pored velikog broja objekata, uništile su i zgradu Srpskog pčelarskog društva. Ono malo imovine i istorijskog nasleđa koje je preživelo bombardovanje, pljačkano je u više navrata, te je najveći deo istorije pčelastva u Srbiji zauvek nestao.

Nakon okončanja II Svetskog rata, posebno u drugoj polovini XX veka, dolazi do velikog preporoda, obnove države i obnove pčelarske delatnosti.

Pčelarstvo u Srbiji danas – suočavanje sa izazovima

O pčelarstvu u Srbiji se danas sve češće govori, a primetan je i porast broja zainteresovanih da se bave pčelarstvom. Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, navodi da je Srbija prva u svetu, kada se sagleda broj košnica i ukupan broj stanovnika. Prosečna godišnja proizvodnja meda iznosi oko 7000 tona. Broj registrovanih pčelara iznosi oko 15 000, ali procene su da se duplo veći broj domaćinstava bavi uzgajanjem pčela i proizvodnjom meda.

Ovi podaci deluju obećavajuće. Ipak, postoji druga strana priče.

“Poslednjih nekoliko decenija, došlo je opšte transformacije društva. Različiti pritisci menjaju naše okruženje, a samim tim i pčelarstvo” – navodi dr bioloških nauka, Jovana Bila Dubaić, naučna saradnica na Biološkom fakultetu u Beogradu, koja se ujedno bavi istraživanjem pčela.

“Npr. usled intenzifikacije poljoprivrede, sve raširenije prakse gajenja monokultura i prekomerne upotrebe pesticida, poljoprivredni predeli postali su veoma nepovoljni za pčele. Zatim, tu je i promena klime i pojava novih patogena i parazita. Usled svih ovih pritisaka, pčelari su primorani da uvode nove prakse ne bi li izašli na kraj sa novim problemima.” – ističe naša sagovornica.

“Kao rezultat svog tog prilagođavanja pčelarstvo se značajno udaljilo od prirode. Postavlja se pitanje da li smo previše modernizovali pčelarstvo?” – završava dr Jovana Bila Dubaić.

Da li je vreme da vratimo pčelarstvo prirodi i da sačuvamo oprašivače?

Na svetu postoji 20.000 vrsta pčela i više desetina hiljada drugih oprašivača, i svi su oni na razne načine važni za oprašivanje biljaka. U Srbiji živi čak 850 vrsta pčela, a u našem glavnom gradu Beogradu čak 250.

Pčelarstvo, voćarstvo i poljoprivreda uopšte se u ovom trenutku možda i previše oslanjaju na tehnologiju i upotrebu veštačkih supstanci, međutim nije kasno za promene. Pravi je trenutak da napravimo ključne promene koje će pčelarstvo ponovo povezati sa prirodom, na zdrav i održiv način, a to će nam pomoći da sačuvamo i pčele, ali i sve druge važne oprašivače.

Na taj način nećemo samo zaštiti pčele, već ćemo unaprediti i stanje životne sredine, ali ćemo unaprediti i javno zdravlje. Manje pesticide, veća biološka raznovrstnost, zdravija hrana vode bezbednijoj i zdravijoj okolini, što na kraju krajeva doprinosi i društvu u celini.

Više o zaštiti oprašivača, pročitajte ovde.